Biżuteria średniowiecza

Biżuteria średniowiecza z pewnością kojarzy się z motywami religijnymi, możliwe, że nieco z klejnotami noszonymi przez ówczesnych władców. Jednakże akcesoria noszone w „ciemnych wiekach” mogą zaskoczyć Cię różnorodnością, przepychem, kunsztem wykonania i użytymi materiałami. Brak rozwoju edukacji nie oznaczał zahamowania postępu wśród rzemieślników, wręcz przeciwnie, było ich coraz więcej, a zwiększona ilość podróży, jak i liczne grabieże spowodowały międzynarodową wymianę dóbr, która wzbogaciła warsztaty jubilerów w całej Europie.

Średniowiecze — kontrowersyjna epoka

Średniowiecze to Epoka historyczna obejmująca tysiąc lat pomiędzy V a XV wiekiem naszej ery, którą można podzielić na trzy etapy. Co ważne, termin ten obejmuje wydarzenie mające miejsce w ówczesnej Europie i Cesarstwie Bizantyjskim.

Na początku średniowiecza spadła liczba ludności, upadło wiele miast, między innymi w wyniku barbarzyńskich najazdów. Z gruzów Imperium Rzymskiego wyłoniły się nowe państwa, a część Cesarstwa Bizantyjskiego została podbita przez Arabów.

Dopiero około XI wieku średniowiecze rozkwitło w pełni, liczba ludności wzrosła, rozwinęła się technologia, a klimat zdecydowanie sprzyjał rolnictwu. Wzrost plonów poskutkował lepszą sytuacją handlową, na czym skorzystali wszyscy. Pozwoliło to także na zorganizowanie krucjat przez Kościół, celem odzyskania Ziemi Świętej z rąk muzułmanów, a później brutalnej ewangelizacji wielu nacji.

Późne średniowiecze ponownie charakteryzowało się spadkiem populacji. Wynikało to między innymi z klęski głodu i zarazy. Czarna śmierć przyczyniła się do wymarcia około ⅓ populacji europejskiej. Liczne wojny zarówno domowe, jak i międzynarodowe, a także bunty chłopów w połączeniu z wielką schizmą Kościoła poskutkowały dość znamienną zmianą w społeczeństwie. Zmiany kulturalne, technologiczne, religijne i światopoglądowe zakończyły okres średniowiecza i zapoczątkowały nowożytne dzieje.

Biżuteria średniowiecza

Dość konserwatywny ubiór typowy dla średniowiecza niekoniecznie sprzyjał powstawaniu biżuterii, jednakże to nie przeszkadzało bogatym jednostkom korzystać z dobrodziejstwa współczesnego rzemiosła. Poza pierścionkami, naszyjnikami, bransoletami, kolczykami i broszkami znanymi nam dzisiaj powstała cała gama dodatków dopasowanych do ówczesnej mody.

Rękodzielnicy tworzyli piękne sprzączki do pasków, a także zdobione okucia i zapięcia do ubrań. Biżuteryjnym akcentem stały się także guziki i aglety, czyli końcówki sznurowadeł oraz szpilki i klipsy do włosów. Akcesoria jubilerskie przybrały także formę przypinek do kapeluszy, a także zdobionych elementów torebek, a nawet broni.

Takie wyszukane ozdoby były oczywiście dostępne dla nielicznych, najbogatszych mieszkańców średniowiecznego świata. Co ciekawe, mężczyźni nosili szaty zdobione tak bogato, jak odzież kobieca. Jak to bywało w praktycznie każdej epoce, biżuteria i akcesoria były wyznacznikiem statusu społecznego. Szlachta bardzo nieprzychylnie odbierała wszelkie formy imitacji drogocennych ozdób wśród niższych warstw społecznych. Dlatego też rzadko możemy spotkać przykład biżuterii średniowiecznej plebsu poza drewnianym krzyżem zawieszonym na rzemieniu.

Średniowieczne techniki złotnicze

Zdecydowanie najpopularniejszym materiałem jubilerskim w średniowieczu było złoto. Metaloplastyka była zaś jedną z najbardziej prestiżowych form sztuki rękodzielniczej. Przykłady pełnego wykorzystania tej techniki znajdziemy nie tylko w biżuterii, ale licznych relikwiarzach, tacach, talerzach i kielichach kościelnych, a także w ogromnej liczbie krzyży i okładek cennych ksiąg.

Oszczędność złota

Lutowanie, platerowanie i pozłacanie były chętnie wykorzystywanymi technikami, dzięki którym można było zmaksymalizować wykorzystanie drogich surowców. Złoto rozbijano tak, aby utworzyć z niego folię, następnie lutowano te arkusze w większe kawałki złota. Następnie złotą folię grubości kartki papieru nakładano na formę z innego metalu lub szkła w procesie platerowania. Pozłacanie natomiast polegało na przyciśnięciu złotego płatka grubości około 0,005 mm do terakoty lub miedzi.

Subtelne sposoby

Misterne dzieła metaloplastyczne wymagały od złotników zręczności i cierpliwości. Popularnymi technikami był filigran, a także granulacja, które polegały na zdobieniu za pomocą cieniutkich drucików i maleńkich ziarenek złota. Pozwalały one na stworzenie prac pełnych detali, delikatności i finezji. Oczywiście najchętniej wykorzystywano je w tworzeniu biżuterii, ale nierzadko zdobiły przedmioty sakralne lub świeckie jak lusterka i puzderka.

Wśród innych metod jubilerskich warto wymienić repusowanie, inkrustację i emaliowanie. Pierwsza z nich to technika, w której na zimno wybijane są wgłębienia w metalu w celu odciśnięcia konkretnego wzoru. Wymagała ona doskonałych umiejętności rzemieślniczych i odpowiednich surowców, ponieważ złej jakości materiał mógł pęknąć pod naciskiem.

Inkrustacją nazywamy metodę polegającą na wytwarzaniu wgłębień w kamieniu, metalu lub drewnie, a następnie wklejaniu w nią cennych surowców takich jak kamienie szlachetne, masa perłowa, złoto, czy egzotyczne drewno. Emaliowanie jest z kolei techniką, w której szklany pył podgrzewany był na metalu celem wykonania trwałej warstwy koloru. 

Surowce wykorzystywane w średniowieczu

Metale

Jak już wspomniałam, złoto było najpopularniejszym surowcem średniowiecznego zdobnictwa. Głównym źródłem złota w średniowieczu były starożytne ozdoby i monety pozostawione przez Rzymian. Złoto odzyskiwano z zakopanych skarbów, a także z grobów, gdyż większość starożytnych chowano wraz z dobrami materialnymi. Drugim cennym metalem wykorzystywanym w średniowieczu było srebro, które pozyskiwano w Czechach.

Klejnoty

Bursztyn, perły słodkowodne, muszle i koral można było znaleźć na terenach Europy i dość chętnie tworzono z nich biżuterię, szczególnie dla biedniejszej szlachty. Jednakże najbardziej pożądane były kamienie naturalne, które trzeba było sprowadzać z dalszych krajów. Diamenty nie były tak cenione, jak dzisiaj, prawdopodobnie z powodu braku odpowiednich narzędzi do ich adekwatnej obróbki. Zachwycano się rubinami, szmaragdami i szafirami, choć wykorzystywano praktycznie każdy kamień ozdobny, jaki można było zdobyć. Co ciekawe, popularne było tworzenie lapidariów i księgi opisujące klejnoty i ich domniemane właściwości magiczne, medyczne i astrologiczne. Aby nie narażać się Kościołowi, często dopisywano im także znaczenie religijne.

Spoiwa

Warto także wspomnieć o metodzie pozwalającej na przyczepienie kamienia do metalowej oprawy. Niektóre kamienie umieszczano w filigranowych oprawach przypominających klatki, które mocowały kamień w biżuterii. Inną metodą było przyszywanie kamieni do tkanin dzięki wykonanym w nich niewielkich otworach. Średniowieczni mistrzowie złotnictwa wykorzystywali także samorobne mikstury o podwójnym działaniu kleju i wypełnienia. Składały się one z proszku przypominającego dzisiejszą zaprawę murarską i smoły lub wosku, które zapewniały mieszance niezbędną kleistość.

Biżuteria średniowieczna

Akcesoria barbarzyńców

Biżuteria barbarzyńska pochodząca z okresu wędrówek ludów jest jedną z lepiej zachowanych form sztuki tej kultury. Popularne były broszki, które zdobiono klejnotami lub rzeźbiono w piękne wzory. Często wykorzystywano w nich złoto, a także granaty i emalię jako zamiennik drogich kamieni. Co ciekawe, misterne broszki nosiły nie tylko świeckie elity, ale także duchowieństwo, szczególnie na szatach liturgicznych. Inne formy biżuterii barbarzyńskiej są bardzo nieliczne co prawdopodobnie świadczy o ich niewielkiej popularności wśród barbarzyńców.

Bizancjum

Biżuteria pochodząca z Cesarstwa bizantyjskiego bardzo często zawiera obrazy i motywy związane z religią. Kontynuowano wymyślone przez Rzymian technologie złotnicze i udoskonalano je. Oczywiście większość akcesoriów bizantyjskich powstawała na potrzeby Kościoła lub Dworu, dlatego krzyże, wizerunki świętych itp. wzory powstawały w biżuterii zaskakująco często. Jedną z popularniejszych technik była inkrustacja i emaliowanie, jednakże zachwycały wszystkie dzieła bizantyjskich artystów. Jednym z lepszych przykładów kunsztu złotników z Bizancjum jest korona Karola Wielkiego łącząca kamienie szlachetne, emalię i filigranowe złoto.

Dodatki Wikingów

Początkowo wikingowie tworzyli surowe i bardzo proste formy jak obręcze na palce i nadgarstki. Jednakże zaskakująco szybko rozwinęła się wśród nich sztuka złotnicza. Wikingowie upodobali sobie srebro, z którego najczęściej tworzyli akcesoria filigranowe lub repusowane. Inspirowano się naturą, głównie zwierzętami, a także mitologią nordycką. Później w styl nordycki coraz częściej wkradała się abstrakcyjna forma zwierząt i akcesoria w geometrycznych kształtach.

Styl późnego średniowiecza

Około XIII wieku mieszczanom i chłopom zakazano noszenia biżuterii ozdabianej kamieniami szlachetnymi i perłami, a także zabroniono im akcesoriów z przesadną ilością złota lub srebra. Jeszcze bardziej podkreślono dysproporcje społeczne, co częściowo przyczyniło się do buntu wśród niższych warstw społecznych. Pod koniec średniowiecza, wraz ze zmianą mody biżuteria stała się bliższa tej, którą znamy współcześnie. Kobiety chętnie nosiły pierścionki, naszyjniki i broszki, rzadziej niż my sięgały po bransolety i kolczyki. Natomiast mężczyźni zdecydowanie bardziej niż dziś lubili chodzić z akcesoriami. Często wybierali duże łańcuchy i ekstrawaganckie przypinki do czapek.

Zaciekawił Cię ten wpis? Przekonaj się, czy kolejne spodobają Ci się bardziej!

• Poznaj rodzaje sznurków jubilerskich
• Dowiedz się, jaką biżuterię mogą nosić alergicy
• Zainspiruj się historią Prady
• Odkryj historię i technologię emaliowania