Ceramika – historia i sposoby jej wykorzystania

Ceramika to niezwykle szerokie pojęcie. Niektórym kojarzy się z porcelaną, innym z surowymi naczyniami, a mi pierwsze na myśl przychodzą koraliki ceramiczne. W rozumieniu tradycyjnym ceramiką nazywamy wyroby powstałe w wyniku wypalania gliny.  Nazwa ceramiki pochodzi z greki, gdzie keramos oznacza ziemię, lub glinę. W tym poście poznasz historię ceramiki, a także sposoby jej obróbki.

Ceramika na kartach historii

Ceramika to pierwsza sztuka funkcjonalna, która pojawiła się w paleolicie po malowaniu ciał. Podobnie jak malarstwo jaskiniowe i inne rodzaje sztuki prehistorycznej, wykorzystanie ceramiki było odzwierciedleniem warunków socjoekonomicznych. Co ciekawe, chociaż możemy snuć domysły, nie mamy pojęcia, w jaki sposób wykorzystywano pierwotne garnki. Dały one nową możliwość zbierania, gotowania, przechowywania i spożywania żywności. Jednakże brakuje twardych dowodów świadczących o konkretnym wykorzystaniu.

Chińskie początki ceramiki

Według dowodów archeologicznych ceramika po raz pierwszy pojawiła się w Azji Wschodniej, skąd po tysiącu lat rozprzestrzeniła się na Bliski Wschód i basen Morza Śródziemnego. Najprawdopodobniej chińskie początki ceramiki spowodowane były panującymi tam warunkami klimatycznymi, w czasach gdy było tam wyjątkowo zimno. Gotowanie żywności było niezbędne w surowym klimacie, stąd wynalazek naczyń umożliwiających obróbkę termiczną.

Co więcej, w Chinach dość łatwo o surowce niezbędne do wyrobu ceramiki takie jak glina, kaolin, skalenie i kwarc. Duża populacja chin to dodatkowy czynnik sprzyjający wynalezieniu ceramiki. Zagadką jednak pozostaje, dlaczego chińska sztuka wyrobu ceramiki tak znacznie wyprzedza europejskie odpowiedniki.

Ceramika rozprzestrzenia się poza Chiny

Między 18 000, a 12 000 r. p.n.e. sztuka garncarska rozprzestrzeniła się na kontynentalną Azję Wschodnią. Później zawędrowała do Japonii, Persji, Afryce, na Bliskim Wschodzie, aż w końcu dotarła do Ameryki Północnej i Południowej w 5500 roku p.n.e. Niestety do dziś nie mamy pewności, czy sztuka ta została niezależnie odkryta w wielu miejscach, czy została przeniesiona z Chin.

Jomon- prehistoryczna ceramika Japońska

Jomon po japońsku oznacza „wzorzysty sznur”, to nazwa najstarszej ceramiki, zaraz po chińskiej. Określenie tej ceramiki wywodzi się ze sposobu ozdabiania naczyń. Koło garncarskie było nieznane Japończykom- swoje naczynia wyrabiali oni ręcznie. Co ciekawe łączyli oni glinę z takimi materiałami jak mika, ołów, włókna i pokruszone łupiny. Następnie formowano naczynie z użyciem prostych narzędzi, by finalnie wypalić je w ognisku.

Główną funkcją ceramiki Jomon było przechowywanie żywności. Jednakże naukowcy odkryli, że naczynia te bywały wykorzystywane do przechowywania zwłok niemowląt i małych dzieci. Niektóre odłamy tej sztuki skupiały się na tworzeniu naczyń rytualnych, a także figurek przypominających ludzi.

Ceramika Bliskiego Wschodu

Bliski Wschód był ostatnim przystankiem przed Europą. Tam około 6000 r. p.n.e. powstawały pierwsze piece garncarskie, początkowo opalane drewnem, a później wyłożone kamieniem. Taka innowacja pozwoliła na znacznie wyższą temperaturę wypalania naczyń, dzięki czemu były one trwalsze i niezawodne. Zaczęto produkować też płytki podłogowe, dachowe, a także rzeźby z terakoty. Popyt na te produkty znacząco wzrósł od czasu wynalezienia koła garncarskiego, które umożliwiło szybsze tworzenie ceramiki.

Projekty bliskowschodnie były od początku zdobione. Najpierw malowano je czerwonawymi barwnikami, najczęściej w linie. Później w Syrii wprowadzono więcej koloru, motywy geometryczne i zwierzęce. Późniejsza sztuka mezopotamska stała się wysoce wypolerowaną, monochromatyczną i skąpo dekorowaną sztuką.

Ceramika w Europie

Ceramika przybyła do Europy z Bliskiego Wschodu, w 7 tysiącleciu p.n.e. Syria i Irak to miejsca, z których do Grecji przybyły techniki wyrobu ceramiki. Z Grecji rozprzestrzeniła się w całym basenie Morza Śródziemnego, a stamtąd na Bałkany i pozostałą część Europy. Miało to miejsce między 6000 a 4500 r. p.n.e.

Prehistoryczni i starożytni Grecy osiągnęli absolutne mistrzostwo w produkcji oraz dekoracji waz, amfor i innych przedmiotów. Geometryczne wzory i morskie dekoracje królowały na początku. Jednakże wraz z rozwojem garncarstwa pojawiały się postaci czarne i czerwone, z którymi obecnie kojarzymy starożytne naczynia gliniane.

Afrykańska ceramika

Prawdopodobnie najbardziej znaną afrykańską ceramiką jest egipski fajans. Powstawał on poprzez zmiażdżenie kryształów kwarcu lub piasku z wapieniem, magnezem, potasem, sodem i tlenkiem miedzi. Powstawała w ten sposób pasta, którą następnie formowano w kształty i wypalano. Podczas podgrzewania fajans twardniał i rozwijał jasne, żywe kolory ze szklistym połyskiem. Egipskie słowo fajans oznacza świecić, a ceramika fajansowa uważana była za odzwierciedlenie światła nieśmiertelności.

Powstanie porcelany

Porcelana również jest chińskim wynalazkiem. Chińscy mistrzowie dopracowywali metody wysokotemperaturowej obróbki ceramiki, aż w końcu stworzyli prawdziwą porcelanę. Dokonano też postępów w produkcji glazury o wysokiej wydajności. Na początku drugiego wieku naszej ery zaczęto wytwarzać szkliwo. Zaczęto używać różnych pigmentów, eksperymentować z formą ceramiki. Miało to miejsce szczególnie w tworzeniu naczyń ceremonialnych i pogrzebowych.

Jakie są rodzaje ceramiki

Wyróżniamy trzy rodzaje materiałów produkowanych z gliny, jest to ceramika, kamionka, oraz porcelana. Klasyfikuje się je w zależności od używanej gliny, a także temperatury wypalania.

Ceramika

Jest najstarszym i najłatwiejszym typem, chociaż brzmi to, jak masło maślane. Jest najbardziej miękka, ogrzewana w najniższej temperaturze (1000-1200 ℃). Należą do niej prehistoryczne naczynia, starożytny fajans i współczesne materiały. Tradycyjna ceramika zazwyczaj jest w ziemistych kolorach brązu i czerwieni.

Kamionka

Kamionka to gęstszy rodzaj ceramiki, która wypalana jest między 1100, a 1300 ℃. Co więcej, kamionkę zazwyczaj powleka się szkliwem ze sproszkowanego szkła, po czym ponownie wypala w wyższej temperaturze. Taki proces powoduje, że szkliwo stapia się z glinianym szkieletem, tworząc nieprzepuszczalną powierzchnię. Kolory kamionki wahają się od szarego aż do seledynu.

Porcelana

Chińska porcelana to jej najcenniejszy i najwyższej jakości wariant. Powstaje z mieszanki glinki kaolinowej ze skaleniem i kwarcem w 920-980℃ jeżeli są to wyroby nieszkliwione. Szkliwiona porcelana wypalana jest w 1280- 1460 ℃! Jest delikatniejsza niż kamionka i jest charakterystycznie półprzezroczysta, gdy trzymana pod światło. Szkliwo porcelany często jest białe z kolorowymi kontrastującymi kolorami. Najbardziej klasyczne połączenie powstało w Chinach i jest to biała porcelana z niebieskimi dekoracjami.

Makabryczną odmianę porcelany stanowi tak zwana porcelana kostna. Wytwarzano ją ze spopielonych kości bydła zmieszanych z kaolinem i skaleniem. Powstała ona  w pierwszej połowie XVIII wieku, jednak wtedy nie odniosła sukcesu komercyjnego. Dopiero kilkadziesiąt lat później przeprowadzono udaną finansowo produkcję. Porcelana kostna wyróżnia się wysokim poziomem bieli i przejrzystości. Charakteryzuje ją również duża wytrzymałość mechaniczna. Ku mojemu zdziwieniu jest ona produkowana do dziś.

Jak wykorzystywana jest ceramika

Ceramika należy do materiałów inżynierskich, jest odporna na działanie wysokich temperatur i czynników chemicznych, a także ma dobre właściwości mechaniczne, izolacyjne i dużą twardość. Co więcej, ceramika porowata wykazuje wytrzymałość równą stali, stopom, czy kamieniom. Ceramika inżynierska to jeden z najtwardszych po diamencie materiałów na świecie.

W przemyśle ceramika ma niezliczone zastosowania. Używa się jej w budownictwie, hutnictwie, elektronice, transporcie, a nawet w przemyśle kosmicznym! Wytwarza się z niej materiały ogniotrwałe, maty ceramiczne, cegły izolacyjne, niewielkie piece grzewcze, kleje, czy rękawice ochronne. Co więcej, praktycznie w każdym domu znajdziemy ceramiczne naczynia, garnki, czy dekoracje. Ceramika ma też szerokie zastosowanie w medycynie. Tworzy się z niej elementy protez stawów biodrowych, stawy kolanowe, czy protezy zębowe.

Fajans, kamionka, porcelana i ich zastosowanie

Z fajansu i porcelany wyrabia się nie tylko naczynia, ale i dużej wytrzymałości sprzęt laboratoryjny. Cechują się one dużą wytrzymałością mechaniczną. Co więcej, są bardzo odporne na działanie czynników chemicznych i są nieprzepuszczalne. Kamionka również jest niesamowicie wytrzymała. Do tego wyróżnia ją znaczna odporność na działanie kwasów. Wykorzystywana jest w budowie kanalizacji, naczyń, płytek posadzkowych i ściennych.

Jak powstają ręcznie robione koraliki ceramiczne

Surowcem do wytwarzania koralików ceramicznych jest glinka porcelanowa. Najpierw trzeba zadbać o stan gliny, co robi się poprzez uderzanie surowcem o płaską powierzchnię przykrytą szmatką, która wchłonie nadmiar wilgoci. Następnie roluje się glinę w niewielkie wałeczki równej średnicy. Później należy pociąć wałeczki na równe fragmenty, z każdego fragmentu powstanie osobny koralik.

Gotową, podzieloną na porcje glinkę nawija się na drewniane patyczki, które warunkują średnicę koralika. Tak nawinięty surowiec można formować w dowolny kształt kulki, oliwki, a nawet kosteczki! Ukształtowane koraliki muszą wyschnąć przez około pół godziny. Późniejszy proces schnięcia następuje po ściągnięciu koralika z patyczka.

Po oczyszczeniu i wysuszeniu paciorków umieszcza się je w piecu celem ich pierwszego wypalenia. Koraliki mogą przylegać do siebie, a nawet być umieszczone w jednym pojemniku. Pierwsze wypalanie odbywa się w temperaturze 1101 ℃, po czym koraliki muszą dokładnie wyschnąć. Proces ten trwa około 24 godzin. Następnie koraliki są gotowe do szkliwienia.

Każdy koralik pokryty jest dwiema lub trzema warstwami podkładu, na co nakłada się dwie warstwy przezroczystego szkliwa. Po wyschnięciu, oczyszczeniu i kontroli koraliki gotowe są do drugiego wypalania. Podczas tego procesu koraliki należy zawiesić na drutach, aby uniknąć ich stykania się. Po wypaleniu pozostaje otworzyć piec i czekać na ostudzenie się koralików i cieszyć się z gotowego produktu.

Ceramika raku

To wyjątkowa japońska technika wytwarzania ceramiki. Wypala się ją w niekontrolowanej temperaturze, tak zwanym żywym ogniu, na przykład na ognisku w wykopanej jamie. Rozpalone do czerwoności naczynia są wyciągane specjalnymi szczypcami. Następnie naczynia są poddawane redukcji, czyli obniżana jest ich temperatura poprzez zanurzenie w wodzie, trocinach lub w trawie. Metody te odciskają swoje ślady na naczyniach, co nadaje im swoistego charakteru.

Szkliwa wykorzystywane w ceramice raku często zawierają domieszki tlenków metali, przez co ceramika ma ciekawe efekty mieniących się barw, Z ceramiki raku najczęściej wytwarzano naczynia do ceremonialnego picia herbaty. Dzisiaj jednak wykorzystuje się z niej również piękną i nietuzinkową biżuterię.

Spodobała Ci się lektura? Kontynuuj odkrywanie bloga manzuko.com

• Poznaj biżuterię w subkulturach 
• Zakochaj się w agacie- tęczowym minerale 
• Dowiedz się więcej o ekologicznej biżuterii 
• Zapoznaj się z podstawową techniką biżuteryjną